Английн алдарт зохиолч, романтизмын үеийн сод төлөөлөгч болох Шарлотта Бронте 1847 онд 10-р сард, анх Лондон хотод Каррер Белл гэх нууц нэрээр “Жейн Эйр” романаа хэвлүүлж байв. Тухайн үед эмэгтэй хүмүүсийн хувьд зохиол бүтээлээ хэвлүүлнэ гэдэг бэрх явдал байснаас Ш. Бронте зохиомол эрэгтэй нэрийн дор гаргасан гэдэг. Жейн Эйрийн дүр бөгөөс ямар нэг идэвхгүй, бэлгэдэл бүхий гоо үзэсгэлэнт бүсгүйн дүр биш, харин өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, бусдын нөлөөнд автдаг бус, бие даасан эмэгтэй гэдгээрээ онцлог. Тэр үед бие даасан эмэгтэйн дүр бараг байгаагүй гэхэд болох ба Шарлотта уг романаараа уран зохиол хүчирхэг бие даасан эмэгтэйн дүрийг төрүүлсэн гэж судлаачид үздэг. Эдүгээ уг ном жар гаруй оронд зургаан зуугаад янзаар орчуулагдаж, Англи, Америкийн дунд болоод их дээд сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт багтаж, заавал унших сонгодог бүтээлийн нэгд үргэлж нэрлэгддэг болжээ.
Энэхүү сонгодог бүтээлийг анх 2017 онд Б.Хулан, Ц.Сувд, Г.Энх-Амар гэх гурван орчуулагч эх хэлнээс нь хөрвүүлж, зохиолч Б.Шүүдэрцэцэг, Д.Болдхуяг нар ариутган шүүн, “Шүүдэр продакшн”-аас эрхлэн гаргажээ. Дэлхийн сонгодог зохиолыг эх хэлээрээ унших нь ээ гэж олзуурхсаар уншиж эхэлсэн боловч орчуулагчид нь даанч яав даа гэмээр хайнга, хуумгай орчуулж, өгүүлбэрүүдийг нь утгын зөрүүтэй буулгаж, зарим нэг цогцолбор, өгүүлбэрийг бүр танаж хасан, ёстой л нүглийн нүдийг гурилаар хуурсан “гаднаа гяланцаг, дотроо паланцаг” болгожээ. Англи хэл дээрээ бол уран яруу, нарийн тансаг бичлэгтэй “Жейн Эйр” монгол хэлнээ буухдаа танихын аргагүй өөрчлөгдөж, ёстой л өдөө зумлуулсан тахиа, навчаа зумлуулсан мод шиг бүр даанч дээ гэмээр яданги болсныг хараад гайхахгүй байж чадсангүй…
Тэгэхээр уг романы 21-р бүлгийн зарим өгүүлбэрийн орчуулгыг эхтэй нь харьцуулж үзсэнээ та бүхэнд харуулсуу.
21-р бүлэг ийн эхэлнэ. “Зөн совин гэдэг туйлын тайлагдашгүй мэдрэмж билээ. Хүн хүндээ татагдах таашаал, бас зөн совин, далд мэдрэмж, үгээр өгүүлж үл хүчрэх сэтгэл зүйн нууц дохионууд.” Харин одоо эхийг нь харцгаая. “Presentiments are strange things! and so are sympathies; and so are signs;” Уг өгүүлбэрийг ерөнхийд нь утгачлан буулгаваас, “Ёр билиг гэдэг этгээд зүйл билээ! Бусдыг өрөвдөж энэрэх хийгээд далд дохио тэмдэг ч гэсэн” болно. Англи хэлний “sympathy” буюу бусдыг өрөвдөж хайрлах, харамсах гэсэн утгатай үгийг эндүүрч, холоо ташуурч, “хүн хүндээ татагдах таашаал” гэж хайр дурлал шиг болгон, “signals’ буюу дохио тэмдэг гэсэн утгатай, зөн совин болон эд юмсаар ч илэрч болох зүйлийг дан сэтгэл зүйд хамааруулж “сэтгэл зүйн нууц дохионууд” гэжээ. Цаашлан, “…and the three combined make one mystery to which humanity has not yet found the key” гэдгийг бас л холоо зөрүүлж, “Эд бүгд хамдаа нууц нь хүн төрөлхтний өмнө нээгдэж амжаагүй байгаа далд ертөнцөд хүргэх түлхүүрүүд шиг санагддаг юм” хэмээжээ. Утгачлан буулгавал, “Эд гурав нийлээд тайлагдашгүй нэгэн хүчнийг үүсгэх агаад хүн төрөлхтөн үүнийг тайлах түлхүүрийг хараахан олоогүй байгаа билээ.” Угтаа “…which humanity has not yet found the key” буюу тэр түлхүүрийг хараахан олоогүй байгаа гэсэн утга зааж байгаа атал, “далд ертөнцөд хүргэх түлхүүрүүд шиг санагддаг юм” гэж буруу буулгасан байна. Үүнээс цаашлан, “I never laughed at presentiments in my life, because I have had strange ones of my own” гэдэг өгүүлбэрийг “Би хувьдаа зөн совинд үл итгэж, шоолж доог хийж байгаагүй. Учир нь зөн совин минь ямагт оноод байдаг юм” гэж орчуулжээ. Энд “зөн совин нь ямагт онодог” гэх байнгын утга заасан үг огт байхгүй, харин өмнө нь тийм зүйл тохиолдож байсан учраас зөн совиндоо итгэдэг гэсэн агуулга бүхий өгүүлбэр. Утгачлан буулгаваас, “Надад ч гэсэн тийм этгээд юмс тохиолдож байснаас би бээр хэзээ ч ёр билгээ хайхралгүй орхиж байсангүй” болно.
Буруу зөрүү орчуулаад зогсохгүй, сайн дураараа эх зохиол дээр байхгүй дүрслэл, агуулга нэмсэн явдал хэтэрхий олон. Жишээлбэл, 21-р бүлгийн, “Sympathies, I believe, exist (for instance, between far-distant, long-absent, wholly estranged relatives asserting, notwithstanding their alienation, the unity of the source to which each traces his origin) whose workings baffle mortal comprehension” гэсэн өгүүлбэрийг “Мөн хүмүүсийн хооронд үүсдэг бие биедээ татагдах таашаал ч гэх юм уу, тэр нэгэн нандин холбоонд ч итгэдэг. Жишээ нь бидний цусан төрлүүд ахан дүүс, хамаатан садангууд хэчнээн ч удаан алс хол байлаа гээд, бие биеэ санаж, дурсаж, ойлгож, хайрлаж, бие биеийгээ мэдэрч байдаг шүү дээ” гэж буулгаж. Хаана нь “нандин холбоо” гээд биччихсэн байна вэ? Бусдыг өрөвдөж энэрэх гээч тэгэхээр “нандин холбоо” хэрэг үү? Мөн хаана нь ах дүү хамаатан саднаа санаж дурсаад, хайрлаж ойлгодог гэж бичсэн байна вэ? Хэд дахин нэгжиж уншаад ч олдохгүй. Угтаа “the unity of the source to which each traces his origin” гэдгийг л орчуулаад байгаа бололтой. Өгүүлбэрийнхээ санааг бүрэн ойлгоогүйгээс сайн дураараа өөрөө үг нэмж, хол хадуураад давхижээ. Түүнчлэн үндсэн өгүүлбэрээ мартаж орхив гэлтэй төгсгөл нь болох “whose workings baffle mortal comprehension”-ийг орчуулалгүй гээсэн байна. Хэдийгээр орчуулагч хүн тухайн өгүүлбэрийн хэлбэрийг яг таг хадгалж чадахгүй боловч агуулгын хувьд зөрөхгүй, үг гээлгүй орчуулах нь наад захын шаардлага баймаар. Гэтэл сайн дураараа үг нэмж, мөн хасаж танасан байна. Нуухыг нь авах гэж байгаад нүдийг нь сохлов гэдэг энэ шүү дээ. Уул нь утгачлан буулгаваас, “Гэхдээ бусдыг өрөвдөж хайрлах мэдрэмжийг (жишээлбэл, холын хамаатан садны хувьд гэхэд алс хол амьдардаг, урт удаан уулзаагүй, эсвэл бүр огт учирч танилцаж байгаагүй мөртөө л нэг угсаа гарал нь тэднийг нэгтгэж холбож байдаг шүү дээ) хүмүүн төрлийн ойлгоцын хүрээнд тайлбарлаж чадашгүй билээ” гэмээр сэн.
Хэдийгээр ерөнхий утга нь зөв боловч зохиолчийн уран дүрслэл, урын санг зүгээр л хэдхэн үгээр товчлоод, өөрийн дураар хувиргаж буулгасантай дэндүү гэмээр олон тааралдана. Жишээлбэл, “The saying might have worn out of my memory, had not a circumstance immediately followed which served indelibly to fix it there” гэх өгүүлбэрийг зүглүүлж эвлүүлсэн болоод, утгыг нь ч бүрэн буулгалгүй даанч муухай халтуурдаж, “Тэр үгийг би ч, хэн ч тоолгүй өнгөрсөн юм” гэжээ. Уул нь “хэн ч тоолгүй өнгөрөөсөн” гэх утга заасан үгс хаана нь ч байхгүй. Мөн л утгачлан буулгаваас, “Хэрэвзээ үүний яг дараахан тэр явдал болоогүй сэн бол Бессигийн үгс ой тойнд минь ингэж баларшгүйгээр үлдэлгүй, харин эгнэгт сарнин замхрах байв.” Хэдийгээр англи хэлэнд ахмад настнаа хүндэлж, “эгч, ах” гэж дуудаад байдаггүй ч монгол хэлэнд буухдаа, өөрсдийн сэтгэлгээг харгалзаж үзэн “Бесси эгч” гэж буулгамаар. Үүний дараах өгүүлбэр болох, “The next day Bessie was sent for home to the deathbed of her little sister” гэдгийг, “Гэтэл маргааш нь гэхэд хөөрхий Бессигийн дүү нь нас барсан тухай муу мэдээж ирж, гэртээ харихаар явсан юм” хэмээн буулгаж, бүр цай шиг самраад хаячихсан байх жишээний. Уул нь “deathbed” гэдэг үг “нас барсан” гэдэг утгаас гадна “үхлийн ирмэг дээр” гэдэг салаа утгатай. Энэ өгүүлбэрээс “sent for home” буюу Бесси гэр лүүгээ дуудагдаж байна. Зөв буулгаваас, “Гэтэл маргааш нь Бессигийн охин дүү үхлийн ирмэг дээр байна гэсэн мэдээ ирснээр тэрээр гэр лүүгээ яаран буцсан сан” гэмээр.
Хэдийгээр утгыг нь зөв гаргасан боловч тухайн үгийг тохирох утгыг онож сонгоогүйгээс “буруу ойлгогдох” явдал хүртэл олон байна. Жишээлбэл, “Of late I had often recalled this saying and this incident; for during the past week scarcely a night had gone over my couch that had not brought with it a dream of an infant…” гэдгийг, “Сүүлийн үед тэр явдал надад байн байн бодогдох болоод байгаа юм. Учир нь өнгөрсөн долоо хоногоос эхлээд бараг шөнө бүр зүүдэнд нэг хүүхэд элдэв янзаар орж ирэх болсон” гэж буулгажээ. Уул нь Жейн Эйр бүсгүй Бессигийн хэлсэн үгс болоод тэр явдлыг байнга санах болсон гэж байгаа ч “saying” буюу “хэлсэн үг” гэдгийг гээж, уул шугамдаа “infant” буюу нярай хүүхэд зүүдэлсэн атал “нэг хүүхэд” гэж арай том болсон хүүхэд зүүдэлсэн мэт, тэгээд хаана нь “элдэв янзаар” гэсэн юм алга атал сайн дураараа нэмжээ. Утгачлан буулгавал, “Сүүлийн үед Бессигийн хэлсэн үгс болоод тэр явдал надад байн байн бодогдох болов. Учир нь өнгөрсөн долоо турш нярай хүүхэд зүүдлэлгүй хоносон шөнө гэж байсангүй” болно. Үргэлжлэн, “… which I sometimes hushed in my arms, sometimes dandled on my knee, sometimes watched playing with daisies on a lawn, or again, dabbling its hands in running water” гэдгийг, “Тэр хүүхдийг би энгэртээ тэвэрч, өвөр дээрээ эрхлүүлж, эсвэл хонин нүдэн цэцэг дэлгэрсэн нугад тоглуулж ч байх шиг, заримдаа мөнөөх жаал булцгар гараа усанд булхаж байхыг харах мэтээр зүүдэлнэ” хэмээжээ. Эх өгүүлбэрт буй, “dandled on my knee” буюу өвөр дээрээ тавиад бүүвэйлэх гэдгийг бүр “эрхлүүлэх” гэж, түүнчлэн “playing with daisies” буюу “хонин нүдэн цэцгээр тоглох” гэдгийг “хонин нүдэн цэцэг дэлгэрсэн нуга” гэж, “running water” буюу хөдөлгөөнд оршиж буй урсгал усыг “ус” гэж буулгажээ. Мөн утгачилбаас, “Нэг бол тэр хүүхдийг энгэртээ тэврэн тайвшруулж байна, заримдаа өвөр дээрээ тавьчихсан бүүвэйлж байна, эсвэл нярай зүлгэн дээр, хонин нүдэн цэцгээр тоглож байна, эс бөгөөс хөөрхөн гараараа урсгал усанд дүрж наадан байна ч гэж зүүдэлнэ” гэмээр. Ер нь 21-р бүлэгт утгыг нь зөв буулгасан орчуулсан өгүүлбэр даанч ховор.
Жейн Эйр хатагтай Рийдийн гэрт эргэж ирээд Бесситэй амьдрал ахуйнхаа талаар ярьдаг хэсэг бий. “Then I went on to describe to her the gay company that had lately been staying at the house; and to these details Bessie listened with interest: they were precisely of the kind she relished” гэдгийг “…харшид саяхнаас суух болсон ижил хүйстнүүдийн тухай ч Бессид ярьчихав” гэж бүр зүг чиг ч үгүй, утга авцаагүй, шал буруу орчуулжээ. Угтаа Рочестер гүнгийн найзууд л харшид ирсэн хэрэг шүү дээ. Англи хэлнээ “gay” гэдэг үг “хөгжилтэй, баяртай” гэсэн нэг утга, мөн “ижил хүйстэн” гэх салаа утгатай. Уг зохиол 19-р зууны үед бичигдсэн, мөн өмнөх үйл явдлыг нь хөөж бодсон ч аль утгаараа буух нь ойлгомжтой баймаар. Түүнчлэн тодорхойлох цэгийн ард буй өгүүлбэр бүр ор мөргүй хаашаа ч юм замхран оджээ. Уул нь, “…саяхнаас найз нөхөд нь болох цолгин дэгжин улс суух болсон тухай ярив. Бесси эгч ч иймэрхүү юманд ихэд дуртай тул тун чиг анхааран сонссон юм” гэмээр. Энэ мэтчилэн үг гээж, өгүүлбэр гээж, бүр хоёр гурван цогцолбороор нь хүртэл гээж, “Жейн Эйр”-ийг сэглэж орхижээ. Ийм явдал арав хориор дийлдэхгүй олон.
Цаашлан, “Tea ready, I was going to approach the table; but she desired me to sit still, quite in her old peremptory tones” гэдгийг “Удалгүй цай ч бэлэн болж, намайг суухын завдалгүй, Бесси урьдын адил захирангуй өнгөөр галын дэргэдэх суудалд урив.” гэж орчуулсан байна. Уул нь Бесси чи байрандаа сууж томоотой бай гэж хэлж байгаа юм. Утгачилбаас: “Удалгүй цай бэлэн болсноор би ширээн дээр очиж сууя гэтэл Бесси намайг урьдын захирангуй өнгөөрөө чимээгүй бас томоотой наанаа сууж бай гэлээ.” Арын өгүүлбэрт нь Жейн Эйр галын хажууд сууж байгаа гэж гардгийг л эндүүрээд урд талын өгүүлбэр лүүгээ чихчихсэн бололтой. Араас нь, “I must be served at the fireside, she said; and she placed before me a little round stand with my cup and a plate of toast,…” гэдгийг бүр ташаараад, тавагтай шарсан талх өгснийг “онцгойлон амталж” гэж хэтрүүлэн тодотгож, “Тэгээд Бесси надад цай аягалж, бусдаас нь илүү онцгойлон амталж шарсан талх дугуй тавагт хийж тавилаа” гэсэн байх жишээтэй. Мөн “my cup” буюу бүсгүйн ашигладаг байсан өөрийнх нь аяганд цай аягалж өгсөн гэх утга бүр ор мөргүй замхарчээ. Угтаа утга нь, “Намайг галын хажууд цайл гэв. Тэгээд Бесси миний ашигладаг байсан аяганд цай дүүргэж, шарсан талхтай цуг жижиг дугуй ширээн дээр тавин, миний өмнө байрлуулав.” Удаах өгүүлбэр нь буюу, “…absolutely as she used to accommodate me with some privately purloined dainty on a nursery chair: and I smiled and obeyed her as in bygone days” гэдгийг “Тэр сандал нь үнэхээр тухлаг дүүжин сандал байхыг үзээд түүн рүү инээмсэглэн талархсанаа илэрхийлэв” гэж Бесси түүнд сэтгэл тавин, анхаарч халамжилдаг байсан гэх гол санааг шууд гээж, “талархсанаа илэрхийлэв” гэж зохиож нэмжээ. Утгачилбаас, “Бесси намайг жаахан байхад ийн түшлэгтэй дүүжин сандал дээр суулгаад, нууцаар амттай юмаар дайлж эрхлүүлдэг байсан сан. Тиймээс би инээмсэглээд, урьдынх шигээ түүний үгийг даган суулаа” гэх өгүүлбэр байв.
21-р бүлэгт, Жейн Эйр хатагтай Рийдийн гэрт эргэж ирээд энд өнгөрүүлсэн цаг хугацаагаа, амссан шаналал зовлонгоо эргэн дурсаж, тэр үеэсээ одоо хамаагүй хүчтэй болсноо, бага насандаа авсан шарх нь эдгэрч буй талаар хүүрнэдэг. Гэтэл тэр хэсэг бүр ор мөргүй хаашаа ч юм алга болж хаягдсан байна. Угтаа санан дурсаж буй хэсэг, “Bessie restored to me my bonnet, &c., and, accompanied by her, I quitted the lodge for the hall. It was also accompanied by her that I had, nearly nine years ago, walked down the path I was now ascending” гэж эхэлдэг. Гэтэл эндээс хойшоо Жоржианнатай уулздаг хэсэг рүү уртын харайлт хийж, мөн л утгыг нь шал буруу “Бид ч цайны хэрэгслээ хурааж, би малгайгаа өмсөөд танхимаас гарлаа. Энэ байшин дотно гаднагүй яг хэвээр атал, нэлээд жин нэмсэн Жоржианна тун ч хээнцэр ганган хувцасласан байв” гэж хөрвүүлжээ. Гэнэт л хаа нэгтээгээс байшин, Жоржианна хоёр огцом гараад ирнэ. Түүнчлэн Бесси малгайг нь авч өгсөн атал бүсгүй өөрөө “малгай өмсөж”, хаанаас ч юм бас “цайны хэрэгсэл” гараад ирсэн байх жишээтэй. Угтаа “Бесси эгч миний малгай болоод бусад агуурсыг маань авчирч, бид хоёр тэднийхээс гарч том эдлэн рүү явлаа. Яг ийн, бараг есөн жилийн өмнө, эдүгээ өгсөж буй энэ замаар би уруудсаар эндээс явж байсан билээ” хэмээн эхлээд Жейн Эйр тэр үеэсээ өөрчлөгдсөн, биеэ даасан, бусдын нөлөөнд автдаггүй, өөрийн гэсэн бодолтой, хамгийн гол нь амссан шарх зовлон нь эдгэрч илаарьшиж буйг харуулах хэсэг гардаг сан. Үүнээс цааших хэдэн цогцолбор ёстой л хаврын цас шиг хаашаа ч юм урсчихжээ. Урагшаа хойшоо эргүүлж тойруулж хайгаад даанч олсонгүй. Яалтай билээ дээ.
Би бээр ганц 21-р бүлгийг л тулгасан агаад та бүхнийг уйдахгүйн үүднээс цөөн хэдэн жишээг л татав. Цаашлан эх зохиолыг бүхлээр нь тулгавал хэр их алдаа мадаг байхыг таашгүй. Хэдийгээр ганцхан бүлгийг нь харьцуулж үзсэн боловч даанч муу орчуулга болсон нь тов тодорхой харагдаж байна. Зохиолчийн уран яруу бичлэгийн аясын талаар бүр дурдаад ч нэмэргүй. Богино богинохон өгүүлбэрээр, энгийн энгийн үгээр утгыг нь буулгахчаан болоод, зүглүүлээд хаясан нь олон. Зөв бичгийн дүрмийн алдаа ч найгүй их байсныг дурдууштай.
Мэдээж, дэлхийн хэмжээний сонгодог бүтээл болох “Жейн Эйр”-ийг эх хэлнээ орчуулах гэж зорьсон нь олзуурхууштай хэрэг. Гэхдээ дээр бичсэнчлэн, мөн энд ахин сануулахад орчуулагч гэдэг зохиолч биш, хянан засварлагч ч биш, нэмж найруулагч ч биш харин “дамжуулагч” юм. Тиймээс үг, өгүүлбэр, бүтэн цогцолбороор нь гээнэ гэдэг байж боломгүй хэрэг. Түүнчлэн сонгодог бүтээлийг орчуулахын тулд “зохих” хэмжээний хэлний мэдлэгтэй, үгийн салаа утгыг мэддэг, хаана ямар утгаар нь ашиглахыг мэдэрч оноодог байх хэрэгтэй. Энэ мэт алдаа гаарваас уншигч олонд даанч хортой, цаашлаад эх зохиолоо зүй зохисгүйгээр эвдэж буй хэрэг тул орчуулагч, редактор та бүхэн алдаа мадгаа засаж, цаашид улам анхаарна биз ээ.
Leave a Reply