Авьяас дутуу төрдөг

“МУИС-ийн Утга зохиолын нэгдэлд хэрэгжүүлсэн бүтээлч ажлын тухайд”

Уран зохиол сонирхдог, бичихийг оролддог хүн бүхний дотроос нэг асуулт байнга цухалзаж, түүнийгээ бусдаас асуухаас баахан цэрвэж явдаг байх. Тэр нь “Яаж зохиох вэ? Зохиолч болохгүй ч гэсэн… Гэхдээ л…”

Их сургуулийн “Утга зохиол судлал”-ын ангид орсноос хойш л намайг ийм бодол зулгааж байгаа юм. Өчнөөн хичээлд сайн, муу дүнтэй энхэл, донхол суулаа. Тэгээд бичсэн чинь аль вэ? Юу юугүй төгсөх нь ээ. Гэтэл өнөөх асуултын хариу алга даа. Энэ зуураа “Утга зохиолын нэгдэл”-ийн гишүүн явлаа. Сүүлдээ удирдагч оюутан нь боллоо. Эхлээд өөрөө яаж бичиж сурах вэ? гэж өдрийн бодол шөнийн зүүд явснаа сүүлдээ “Энэ хүүхдүүдийн сэтгэлийг яаж хөглөх вэ? Энд суугаа хоёрхон цагтаа урамшаад улмаар гэртээ суухдаа, хэвтэхдээ, орон дотроо, гудамд алхаж явахдаа шинэ соргогоор мэдэрч, эргээд ирэхдээ хуудас хуудсаар бичсэн, бодсон зүйлсээ хуваалцдаг болбол ямар сайхан бэ?” гэж жигтэйхэн мөрөөдөх боллоо. Сүүлдээ “тав дахь өдрийн уулзалт” дөхөхөөр өөрийн эрхгүй халгаж, ярих, хийх зүйлээ олж ядна. Бүтэлгүйхэн хүнээр удирдуулж яваагаа ч мэдэхгүй хэдэн оюутан баасан гараг бүр, яг өнөө цагтаа, нөгөө л “Би яаж зохиох вэ?” гэсэн асуултаа тээсээр хүрээд ирнэ. Надад даанч хариулт нь байхгүй л дээ.

Яагаад ийм хэцүү вэ гэж үү? Дүр гэж юу вэ? Өгүүлэмжийг яаж гаргах вэ? Дүрслэл хэрхэн бүтээх вэ? Эдгээрийн талаарх онолыг бид хаанаас ч олно л доо. Гол нь дадлага буюу “дасгал ажлын ном” гэгч дутаад байдаг юм. Тэр нь голдуу “Санааг олох, чөлөөтэй сэтгэх арга” ч юм уу, “Эсвэл зохиол бичигчдийн тоглоом”, “Гудамжнаас зохиолынхоо баатраа олоод яриа өдөх нь”, “Үгэн наадгай”, “Шүлгийн хэлбэрийг эвдэх болон хэлбэржүүлэх дасгал”, “Зохиолчдын хэрүүлийн алим”, “Сэтгэлгээ рүүгээ өнгийхүй” ч юм уу зүгээр л амьдралд хэрэгжүүлж болох энгийн, саваагүй дасгал, мэтгэлцээн, тоглоомоор дүүрэн ном байх юм. Миний л мөрөөдөл л дөө. Хүн биеэ чангалах гэж төмөр өргөдөг шиг л “сэтгэхийн тулд” бичиж чадахгүйдээ гутарсан мэдрэмж, биесээ өрөвдсөн эсвэл өргөмжилсөн шүлэг, мэдэмхийрэл хийрхлээсээ салаад өдөр бүхэн, ядаж уулзсан долоо хоногтоо нэг удаа ч болов нэгнийгээ сонсож, хуваалцаж, харах өнцгөө өөрчилж болох бүтээлч ажил хиймээр байдаг. Өмнө үеийн зохиолч, найрагчид энэ асуудлаа яаж шийдсэнийг сайн мэдэхгүй л явна…

Харин саяхан авралын од минь гийлээ дээ. Л.Өлзийтөгс найрагч Пабло Нерудагийн “Асуултын ном”-ыг орчуулжээ. Тэр нь асуултаар хэлбэржсэн яруу найраг л даа. Харин Ө найрагч өөрөө тэр асуултуудад нь хариулах хэлбэрээр бас нэг ном гаргах санаа сэджээ. Яг энэ л байхгүй юу! Хайсан зүйл минь ердөө иймэрхүү л энгийн юм байх юм. Тэгээд өнөөхөө туршиж үзэхээр сэтгэл шулуудаад дугуйландаа ирлээ. Гол нь зөвхөн асуултад хариулсан бичвэр бичвэл чөлөөтэй сэтгэх замыг нь бөглөчихдөг юм болов уу гэж бодоод давхар өгөгдөл бэлдсэн юм.

1. Номноос санамсаргүй байдлаар асуулт сонгуулна. Мэдээж асуултад хариулах маягаар шүлэг бичнэ ээ.

2. 1-10 хүртэл тоо сонгуулна. Тоо бүрийн ард ертөнцийн хаа нэгтээ орших нэгэн газрын байршил бий. Зохиогч өөрийгөө тэр орон зайд хүргэх хэрэгтэй болно.

3. А-Д хүртэл үсэг сонгуулна. Сонгосон үсгийн цаана хүний таван мэдэхүйн аль нэг нь бий. Зохиогч шүлэг бичиж байхдаа тэр мэдрэхүйгээ түлхүү ашиглаж байна гэж төсөөлөх юм.

4. Өгөгдлүүдээ бүрэн ойлгосных нь дараа боловсруулах, шинэ санаа сэдэх ажлыг даалгаад хоёр хоёроор нь хуваарилна. Хоорондоо таваас арван минут ярилцаж, санаа солилцсоных нь  дараа хамтрагчийг нь сольж болно.

5. Хоорондын ярилцлага нь дуусмагц шинээр бодож олсон санаа бүрээ нэгд нэгэнгүй ярьж, бусдаасаа санал асууж тодруулна.

6. Энэ бүхний дараа л санаагаа шүлгийн хэлбэрт буулгана. (Задгай байна уу, сүүл толгой холбоно уу, мөрийн хэмжээг нь тааруулна уу хамаагүй, зөвхөн өөрийн дуртай хэлбэрээр илэрхийлэх эрх чөлөөг олгоод шүү дээ.)

Энэ зөвхөн сэдэлжүүлэх ажил биш ээ. Ярилцах явцдаа оюутнууд маш хурдан дотносож, нүүр хагараад, чөлөөлөгдөж эхэлдэг. Үнэндээ галзуу хүн л биш бол огт танихгүй олон хүний  дунд шууд орж ирээд шүлгээ унших хүсэлтэй байдаггүй юм билээ. Шүлэг гэдэг дотоод сэтгэл шүү дээ. Хүнд уншиж өгөх үед нүцгэн байгаа юм шиг эвгүй санагддаг тийм эмзэг цэг. Тиймээс дотносох бол хамгийн чухал. Анх уншиж байхдаа шүүмжлүүлэх, гологдох, үл тоогдохоос хүүхдүүд үхтлээ айдаг болохоор дотносох, нэгнээ ойлгох гэдэг юу юунаас илүү чухал болдог. 

Үр дүнд нь миний төсөөлж ч байгаагүй бүтээлч, халуун уур амьсгал бүрдсэн шүү. Тэд маш нухацтай ярилцаж, нэгнийгээ хүндэтгэн сонсож, алмайрмаар уран санаа сэдэж, өөрийгөө эвдэж, олсон бүх санаагаа шүлгийн хэлбэрт багтаах гэж үнэхээр их хичээсэн. Бахархсандаа нүдэнд нулимс цийлгэнэж, нүүр минь минчийтлээ улайж байлаа. Тэд олдсон цаг, мөч бүрээ үр ашигтай зарцуулж, сургуулийн жижүүр ангиас хөөх хүртэл нэг нэгнээсээ салж ядан зогсоно. 342 тоот ангиас улаан лойл шиг хүүхдүүд цувран гарсан нь ийм учиртай. Дараачийн уулзалт дээр нь би газар орны нэрийн оронд тодорхой үйл явдал, мэдрэхүйн оронд “дүр” оноосон. Зохиогч өөрийн биеэс ангижраад оноосон дүрийн өмнөөс шүлэг бичих юм. “Би” төвтэй шүлгийн санаанаас нь холдуулах л гэж тэр ээ.