II хэсэг: Урлаг хэмээх найрсал

Өнөөдөр технологи бараг л бодит байдлыг үгүйсгэх хэмжээнд хөгжчихсөн байгааг бид цаг үргэлж мэдэрч байна. Гэхдээ бидний цуглаад, хэлэлцэн суугаа энэ орчин бол цахимаас хэзээ ч мэдрэхгүй зүйлсийг хүртэх боломжтой, бодит орчин мөн. Энэ бол театрын урлагийн хамгийн гол давуу тал агаад онцлог юм. Урлаг урлагийн дотроос театр л хүний зургаан мэдрэхүйд нэгэн зэрэг хүрч чаддаг. Бид энд өндөг шараад үнэрийг үнэрлэж, амталж, шажигнаж байгаа чимээг нь сонсож болно.

 Цахим технологи хөгжчихлөө, кино урлаг бол дээд нь юм, театр бараг хэрэгтэй юм уу, гэх мэт яриа гарч, ялангуяа цар тахлын үеэр газар авсан. Виртуал театрт бид 360 градуст эргэн тойрноо харж, жүжигчнийг хүртэл технологиор бүтээх боломжтой болсон. Ингээд цаашид театр хэрэгтэй юу, үгүй юу гэхдээ тулсан юм.

Тэгвэл бид амтлах, хүрэх, үнэрлэх мэдрэмжийг цахим технологиор хийгээгүй л юм хойно театр байхдаа л байна гээд театрын оршин байх нөхцөлийг тун энгийнээр тодорхойлж болчхож байна. Тэгвэл технологиос хараат хүн төрөлхтөн өнөөх Аристотелийн уламжлалт театраа үзсээр байх уу? Бидний сэтгэлгээ өөрчлөгдчихлөө. Өмнө нь Өвөрхангай хүртэл мориор хэдэн өдөр явдаг байсныг мэдэхгүй шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр бид дэлхийн нэг талаас нөгөө тал руу хэдхэн цагийн дотор нисээд очдог болсон. Энэ бол хялбаршуулал. Хялбаршуулал байх хэрээр өгөгдсөн хугацаанд амжуулах зүйлс, агуулга, хэлбэрийн бүхий л тал нь олшроод ирнэ. Хүмүүс ч тун богино хугацаанд л төвлөрдөг болсон. Богино хугацаанд маш олон зүйлийг амжуулах шаардлага тулгарсан болохоор постдрамын хамгийн чухал элемент нь хялбаршуулал гэж үздэг.

Постдрамд өрнө, дорно гэж хуваах зүйл байхгүй. Зохиолоос зонхилох сэдвээ аваад л алийг нь хүнд санал болгомоор байна түүнийгээ л илэрхийлдэг. Гол нь шугаман бүтцээс татгалзаад олон янзын сонирхолтой хэлбэрүүдийн нийлэмж ашиглаж, урлагийн бүтээлийг, сонгодог бүтээлийг хялбаршууллаар амьд, бодитой орчинд хүргэж байгаа юм.

“Амьдрахуй” бол Хятадын тухай жүжиг биш юм. Энэ бол амьдралын, хүний оршин байх мөн чанарын тухай жүжиг. Амьдрал гэдэг зовлон, үхэл. Энэ талаас нь бодохоор экзистенциалист жүжиг ч юм шиг, дотор байгаа олон үхэл хагацлыг бодохоор абсурд ч юм шиг. Гэхдээ энэ бол постдрамын жүжиг. Зарим хүн “Энэ чинь шугаман бүтэцтэй, деконструкц бараг харагдахгүй, зохиолыг баримталсан байна” гэж болно. Постдрамын асуудал өнөөдөр ч маргаантай, хэлэлцүүлэгдээд л явж байгаа.

Ханс-Тийс Леманн гэдэг хүн постдрамыг шугаман бус бүтэцтэй байна гэж хатуу тодорхойлсон бол Эрика Фишер Лихте, Оросын Мария Давидова, Барнит зэрэг судлаачид “Шугаман бүтэцтэй байж болно. Яагаад гэвэл урьдач нөхцөлүүд нь өмнөх түүхэн уламжлал дээр суурилсан юм хойно олон төрлийн илэрхийллүүдээ оруулж байж л постдрам шинжтэй болно, уян хатан байх хэрэгтэй” гэдэг санал дэвшүүлсэн. Үүнээс үзэхэд “Амьдрахуй” бол постдрамын жүжиг мөнөөсөө мөн. Түүний баталгаа нь юу вэ, гэвэл тэнд жүжигчдийн олон янзын тоглолтын хэлбэрүүд юм. Станиславскийн сэтгэл зүйн тоглолтууд байна, тэр сэтгэл зүйн тоглолтын суурин дээр физикл хөдөлгөөн, бэлгэдэл, зүйрлэл, хөгжим, чимэглэл оруулаад, технологийн дэвшлээр нуурын хэсгийг харуулсан зэргээс үзэхэд маш олон жижиг хэсгүүдийг эвлүүлж “Амьдрахуй” жүжгийг бүтээсэн. Тийм ч учраас постдрамын жүжиг мөн юм. Судлаачид бол бүрэн постдрам, хагас постдрам гэж хэллэг гаргаад байгаа. Шугаман бүтэцтэйг нь харах юм бол хагас постдрам.

Д.Батсайхан багш хэллээ л дээ “Театр бол олон урлагийн нийлмэл” гэж. Энэ тодорхойлолт өнөөдрийн пост орчинд ч өөрчлөгдсөн. Ер нь өнөөдөр бүх зүйл пост шатандаа орчихсон. Ийм байх ёстой, тийм байх ёстой гэсэн загварчлал хамаагүй, хаос орчинд бид амьдарч байна. Хэрвээ хүн надаас “чи ямар хүн бэ, ямар үзэл санаатай юм бэ?” гэвэл “Би бол пост л хүн” гэж л хариулна. Магадгүй би судалгаандаа хэт автчихсан байж мэднэ л дээ.

Өнөөдрийн театр бол урлагийн олон төрлүүд төдийгүй шинжлэх ухаан, технологи гээд бүх салбаруудын нийлмэл. Театрын урлаг өөрөө гүн ухааны бодит биелэл болдог. Хүн хүнтэйгээ төдийлөн ярилцдаггүй, сэтгэлд хөндүүр оршиж байгаа зүйлээ бодит орчинд мэдэрье гэвэл театрын жүжиг үзэж, өөртэйгөө ярьдаг. Постдрамын жүжигт зохиолын ямар нэг санааг үзэгчид тулгадаггүй. Харин асуудлыг хөндөх мөчид үзэгч тэндээс агуулгаа авчхаад, өөрөөсөө асуултаа асууна. Асуултынхаа хариултыг ч гэсэн өөрөө л олно, өөрөөсөө л олно. Аристотелийн драмд бол бүгдээрээ зохиолоо задлаад л, ийм санаа хэлье гэж яс тогтоогоод, найруулагчийн хэлэх санааг л тунхаглаж, түүнийхээ төлөө явдаг байсан бол постдрамын театр санааг тулгадаггүй. Зохион байгуулалтын хувьд ч урьд гол дүр нь төвдөө ороод, бусад нь түүнийгээ тойрч эргэлдсээр хамгийн захад үзэгч тэрхүү үйл явдлыг үзээд  өрөвдөх үед нь өрөвдөх бол жүжигчид уйлуулах, инээлгэх зэрэг мэдрэмжүүдийг үзэгчдэд тулгаж тоглодог байсан. Харин постдрамын театр өөр. Төвд нь ерөөсөө л зохиолын агуулга. Зохиолоос ямар агуулга авах нь үзэгчийн дур. Постдрамын жүжигт агуулгыг гаргаж, хүн тус бүрийн ухамсарт тохирох хэлбэрээр хүргэх үйлсэд илэрхийлэл, арга зам бүхэн ижил хэмжээнд үүрэг гүйцэтгэнэ. Ижил хэмжээнд гэдгийн би тоон утгаар хэлээгүй л дээ. Хоол хийхэд давс, перц, гурил, мах ижил хэмжээтэй байх ёсгүй. Харин хоорондоо зохицож байх ёстой. Зарим нь маш жаахан орно. Зарим нь их ордог. Үүнийг л тэнцвэртэй байдал, ижил хэмжээ гээд байгаа юм. Би монгол сэтгэлгээгээр “зохист тун” гэж нэрлээд байгаа. Бүгд тэнцвэртэй байдлаар илэрхийлж, гол нь найруулагч түүнийг нь эвлүүлдэг.

Постдрамын аргачлал нь монтаж болсон. М.Батболд найруулагчийн нэг ярилцлагадаа үүнийг товч тодорхой илэрхийлсэн байхыг би уншсан л даа. Найруулагч өөрийнхөө туршлагад үндэслэн гаргасан дүгнэлт болов уу. “Найруулна гэдэг бол дээд математик юм” гэж. Постдрам гэдгийг драмын дараах гэсэн утгаар бус драмаас цааших, илүү гүнзгийрэх, илүү өргөжүүлэх гэсэн утгаар авч үзэх нь чухал юм. Нэн шинэ драм гэхээр бас учир дутагдалтай. Оргүй хоосноос гаргаад ирчхээгүй. Үндэс суурь нь 1900-аад оноос явсаар байгаад энэ хүрсэн. Дорнын театрын элементүүдэд постдрамын элементүүд байгааг сүүлийн үеийн судалгаанууд нотолж байна. Жишээлбэл, хятадын театрын хөдөлгөөнөөр илэрхийлэх, нүүрний баг зүүх тоглолт, бүжиг, дуу хуур, үггүй илэрхийллүүд. Японы кабуки, но театрын хувилбаруудыг хэлж болно. Монголын театрт ч байна. Ингэ хөөслөх зан үйл, заншил ч бас нэг элемент шүү дээ. Сэтгэл зүйд үйлчилж байгаа элемент юм. Постдрам бол ямар нэгэн байдлаар театрыг загварчлаагүй. Улс үндэстэн болгон өөр өөрсдийнхөө өвөрмөц онцлогоор хөгжүүлэх боломжтой. Ад үзэгдэх зориг гаргаж театрт шинэчлэл хийж байгаа Орфей театрын хамт олонд талархаж байна.