Толгойгүй сүүдэр – Б.Алтанхуяг

Зохиолч, яруу найрагч Б.Алтанхуягийн өгүүллэгийг уншигчдадаа өргөн барьж байна.

I

Батноров гэхээр тэнгэрийн хаяа өвсний үзүүртэй нийлэн алсарсан уудам хээр тал, он жилийн салхинд хэдэнтээ гандан үхэж, дотроосоо ахин амилж ургасан бор толгодууд, хөндийг цуулан одсон олон салаа замаар тоос босгон хурдлах адуун сүрэг, зөөлөн шиврээ бороо, дух янгинуулсан өвлийн салхины хүйтэн, алганд нь бурхны бийрлэж өгсөн хувь заяаны зураасыг хутгаар эсгэж андгай тавьсан эрсийн уургын хөлөрсөн хуйв санаанд бууна. Хөндийн бүлээн, зөөлөн хөрсийг яран урсах голын эхээс авхуулан Хунтын нуур луу цутган нийлэх хүртэлх уужим тал нутгийн үүр тэмдгэрэх үеийн нам гүмийг буу нүргэлэх чимээ бус ижлээ хайсан хүлгийн үүрсэх дуу цочоон сэрээдэг гэхээр үнэхээр л анчдын бус адуучин эрсийн өлгий билээ. Аав минь таван настай байхаасаа л өөрөө сургасан, хар усан ергөөтэй хэдэн шарга морийг хаа ч явсан унах бөгөөд нэгийг нь Хушинхан ууландаа сэтэрлэж, хүүгээ хүртэл түүний нуруун дээр гарахыг тас хорьсон хийгээд өвлийн шөнөөр хүйтэн амгай хэмлэхийг нь зүүдэлж сэрдэг болсон байв. Гэхдээ тал нутгийнхны эрмэг араншин, уулсын амгалан шидийг бие сэтгэлдээ оршоогоогүй омголон зан нь цаг хугацаа хүртэл тэс хөлдчихдөг өвлийн жаврыг даван гарснаас нь үүдэлтэй болов уу. Хамрын самсаанаас нь уур савссан азарган үрээний сүүлний үзүүр хүртэл тэс хөлдчихөөд голын мөсөн дээгүүр хатирахад хангир жингэр хийн дуулддаг тийм хүйтнийг туулан гарсан хүмүүс юуханд ч зориг нь үл халирах эрмэг араншинтай болж өсөцгөөдөг. Аав минь тэдгээр эрсийн нэг байлаа. Гэвч эрс бүхэн нь цуутай тэр нутагт аавыг минь бүгд хүндэлдэг хийгээд мөн цөмөөрөө л үл таних мэт царайлцгаадаг байсан авай. Тийм эрсийг үхэл мөч бүхэнд анан хүлээж, хүн төрхтэй боловч толгойгүй сүүдэр цаг хугацааны эрхээр аажим аажмаар оршихуй руу нь гулсаж байдгийг хүмүүс харин тийм ч амархан хүлээн зөвшөөрдөггүй байжээ. Аав ч ялгаагүй. 

Нэгэн удаа Хан уулын тахилга болоход аав минь сэтэртэй шарга морио унаж, гаансныхаа сэтгүүрээр бүүргийнх нь цуурхайгаар шигсэн хатсан өвсийг авч зогссоор намайг түрүүлэн ирэхэд морь барианы газар луу саахалтын ахад хусуураа өгөөд явуулчихсан байж билээ. Аав минь уясан морь нь түрүүлэн ирэхийг бусад эрсийн адил өндөлзөн харж, догдлон байж дуран сунгадаг байсан ч түүнийгээ гаднаа ямагт ил харуулсан удаагүй. Заримдаа хэдийнээ хатуу архи хөнтөрчихсөн, хээв нэг эмээлээ буулгаж дэрлээд дугжирсан байх нь бий. Харин сэрэхэд нь би авсан медалиа гайхуулж, ээж баярын бичиг бүхий тэдгээр хуурмаг залиар дүүрэн шагналын үгсийг уран яруугаар дуудаж өгдөг сөн. Аав адуунд чин хайртай байсан ч ямагт эрс омголон зангаас нь гэрийн хоймор завилж суугаад уясан хүлгийнхээ хурдныг магтаж, унаган туурайн нударгаар нулимсаа арчих нь хэтэрхий дорой нэгний явдал хэмээн боддог үзэл нэвт ханхална. Тиймдээ ч үүр цайхаас өмнөх үнэгэн харанхуйгаар адуундаа мордож, өглөөн нар ургахаас урьтан уяан дээр хурдан хүлгүүдээ бариад уячихсан, морины туурайн хүнд хөнгөн хийгээд шонгийн оройд суух хэрээг ажин сууж нар мандахыг харна. 

Наадам ойртохын хэрээр тал нутагт гийнгоо цангинаж, орой нь бөөнөөрөө цуглан үеийн охидыг айлгах элдвийн хууч ярьцгаах хүүхдүүд хонь эргүүлэхдээ хүртэл уралдаж эхлэх цагаар аав харин үргэлжийн бодол болж, нэгэн хэвийн уйтгартайгаар өдөр, хоногийг аргацаах мэт өнгөрөөнө. Гэвч морь уях нь жинхэнэ эрчүүдийн л хийх ажил гэдгийг цаг ямагт өөртөө болон надад сануулж, хариуцлага хэзээд алдаж болохгүй гэж сургамжилна. Аавын уясан хүлэг болгон хурдалж байлаа. Тэр үүнийг олон жилийн туршлага, таван настайгаа л эмнэг сургаж эхэлсэн өөрийн замналтай үл холбох хийгээд зөвхөн нутгийн уул усны савдаг ивээж, хүүгийнх нь аз хийморь түшсэн гэж тайлбарлана. Уулсын савдаг нь төмөр дуулга духдуулж, хүнд хар нум сум үүрсэн баатар эр хэмээх боловч жинхэнэ эрс хэзээд ан гөрөө хийдэггүй, тэд харин морь уяж, дуу дуулж, өвлийн жаврыг сөрж чадалгүй эхнэрийнхээ суганд толгойгоо хавчуулан унтдаг жаахан хүүхэд шиг залуусын толгойд тэнзэн ташуураа буулгадаг зоригтой байх ёстой гэнэ. 

Гэрээсээ сумын төв хүрэх зайд аав үргэлж хөтөлгөө морьтой явах боловч сэлгэж унадаггүй байлаа. Харин аймгийн төв хүрэх бол нурууг нь амрааж заавал солих морь дэргэдээ хөтөлнө. Ер нь гучин километр зайг тарлаад туулж чадахгүй хүлэг бол хүлэг биш, эсгэсэн жаврын үзүүрийг сахалдаа хургуулаад давхичхаж чадахгүй эрийг ямар эр гэх вэ гэж үглэнэ. Үнэндээ морины ергөөнд хүртэл эмээл дээрээ цэх босож явахыг үүрэгддэг байсан шигээ жинхэнэ эрсийн тухай яриаг өөртөө л цаг ямагт сануулж, хөгшрөх тусам өөрт нь үхлийн цаг хугацаа л үлдэж буй гэдгээ ухаарч ядсандаа иймэрхүү зүйлсийг үргэлж давтан хэлдэг байсан болов уу. 

Нэг удаа аав их сунгааны дараа ах бид нарт “Морьдоо аваад харь” гэчхээд буурал Доржийн гэрт үнэг хоншоорт Базар гэгчтэй хамт архи уухаар үлдэж билээ. Буурал Дорж бол манай нутгийнхан Алтан овооны бэлд цуглаж сунгаан хийх бүрд нутгийн уяачдаа хүндлэн угтаж, хүүхдүүдийг түмпэн дүүрэн боорцог, хүйтэн цайгаар харамгүй дайлж цайлдаг нэгэн билээ. Харин миний мэдэхийн л хөх буурал үстэй байсан бөгөөд уяачид, унаачид, тэдгээрийн ганган дээлээр өөрсдийгөө гоёсон ээжүүд, эхнэрүүд ч тэр буурал Дорж гэж дуудна. Харин Базарын тухайд бол хулгай хийдэг, бусдыг хуурах арга зальтай өчүүхэн нэгэн боловч хэний ч санаанд оромгүй байдлаар ямар ч хэргээс мултардаг учраас тэгж хочилсон гэдэг. Гэхдээ тэр энэ хочноосоо ичих бус харин ч ихэд бахархаж, хэн нэгэн үнэгэн хоншоортоо хэмээн дуудахад шарласан шүдээ гаргаад маасайтал инээх нь яг л хоолоо харамлан архирах нохой шиг харагдана. 

Маргааш нь буурал Дорж хүүтэйгээ хамт ухаан нь орон гаран аавыг минь авчирч орон дээр чулуудчихаад арилж өглөө. Би тэгэхэд аавыг таньсангүй, нэг нүднийх нь дээхнэ хэрээний тархин чинээ бөмбийн хавдаад юу юугүй хагарах нь уу гэлтэй үзэгдэж, уруул нь цохиулснаасаа болоод тэр гэхийн тэмдэггүй, олон газраа хэгз хэгз урагдаж, шанаа, дух нь хөх шар өнгөөр туяаран, хүзүүн тус газраа хоёр ч удаа хутгаар зүсүүлжээ. Тэрхүү хутга гурван талдаа иртэй байсан уу гэмээр бухынх шиг хатуу гэж боддог аавын минь лужир хүзүүний хөрслөг бор арьс нь сөөм хэрэгтэй ярагдаж, дундаас нь өтний толгой цухуйх шиг болоход би нүдээ аньж билээ. Аав тэгэхэд нүдээ арай ядан нээгээд, 

– Миний хүү, нааш ир. Аав нь үнсье. Аавыгаа таньж байгаа биз дээ гэлээ. Би үнэндээ аавыг гэж мэдэж байсан боловч огтоос танихгүй байлаа. Магад эрлэг тамын амьтан л ийм дүр төрхтэй байдаг биз хэмээн төсөөлөлдөө ургуулж явснаас бус уран санаанаасаа бойжуулсан чөтгөрийн гал тойрон бүжих тэдгээр амьтны нэгний дүрийг аав өмсчихнө гэж яахан санах билээ. Гэхдээ жинхэнэ эр хүн уйлдаггүй, уургын хуйв нурууны яс гартал ороолгох шиг өвлийн хүйтэн жаврыг туулаад гардаг шүү дээ. Тэгээд би аав руу очиж харцаа өгөхөд зөөлөн үнэрлэчхээд санаа алдан дээш ширтэн хэвтлээ. Яг тэгэхэд аавын нүдний аяга шингэн зүйлээр мэлтэлзэн дүүрснээ цасны ус шиг нэгэн жижигхэн горхи хацрыг нь даган урссаар чихний омогт нь дүүрч тэндээ бяцхан тогтоол үүсгэхийг харав. 

Тэгтэл удсангүй хэсгийн төлөөлөгч ирлээ. Буурал Доржийг хүүтэй нь хамт дуудав. Тэгээд болсон явдлыг нэгд нэгэнгүй яриулж авлаа. Аав харин чимээгүй хэвтсээр, буурал Дорж, түүний хүүгийн яриа дуусахад чихнийх нь омогт үүссэн бяцхан тогтоол ширгэв.

Базар согтуурхан аавыг хоргооход тэнзэн ташуураараа дал мөрөн дундуур нь буулгаж аваад нам болгожээ. Тэгээд буурал Доржтой морь ярьсаар хэд хэдэн шил хатуу архины ард гарсны хойно шарга мориндоо мордоод хоёр тийш найгасаар давхиулж одсон гэнэ. Морь, салхи хоёр хэдий түшин дэмнэвч хэт их ууснаас болж аав эмээлийнхээ буруу тал руу унаж орхиод оюун ухаан нь ёстой л уудам хээр талын өвсний үндэс, үүлсийн сүүдэр, шувууны жигүүр болон хувирч гэнэ. Тэгтэл Базар хэдий согтуу боловч өс зангидаж хөдөө хээр мориноосоо унаж орхиод ухаангүй хэвтэх аавыг үзүүт өрөөсөн хөлийнхөө гутлыг суга татаж авуут орос бакалын модон өсгийгөөр баруун нүдийг балбаж гарчээ. Азаар хонь эргүүлж явсан Доржийн хүүхэд түүнийг үзээд аавдаа хэл дуулгаснаар хоёулаа хүрч очиход аавын хүзүүнээс цус урсаж, хоёр гар нь нүглийн улаан өтгөнд нялагдсан Базар “Одоо хутга дэмий, харин би өөрийн хоёр гараар эрүүг чинь заана” хэмээн үглэж, аавын завжнаас атган хоёр тийш сунган татаж байжээ. Доржийн хамаг архи нь гарч гүйн очоод Базарыг заамдан өргөж босгоод ганц хүчтэй дэлстэл тэр дороо нам уначихжээ. Яргын газраас холгүйхэн зогсох аавын морийг барьж хүүдээ хөтлүүлээд өөрөө ухаангүй болж, амьд цогцост хувиртлаа зодуулсан аавыг дүүрч гэртээ хүрсэн байна. Өглөө нь аав там тумхан ухаан орохдоо, 

– Би үхсэн бол бушуухан чийгтэй хөрсөн дор оръё. Үгүй бол гэртээ харья. Хүүгээ үнсмээр байна гэж хэлжээ. Тэгээд л Дорж нааш нь авчирсан гэнэ. Тэгэхэд хэсгийн төлөөлөгч дуугүйхэн сонсож сууснаа, 

– Нөгөө Базар тэгээд хаачсан гэв. 

– Мэдэхгүй юм даа. Нэлээд хэвтэж байгаад босоод явсан. Тэр яргачныг олж шоронд нь хатаавал таарна гэж Дорж хэлээд аман дотроо нулимав. – Ер нь олох юу байх вэ, тэр үнэгэн хоншоорт гэртээ унтаж байгаа биз. Аягүй бол цус болсон гараа ч угаагаагүй байгаа. 

– Тэгнэ ээ, тэгэлгүй яах вэ. Гэрч нь байхад шоронд хийхэд юу байх вэ. Харин хатаах тал дээр би юу ч амлаж чадахгүй гэж хэсгийн төлөөлөгч хэлчхээд гарав. Дорж, түүний хүү, ээж ч бас хамт гарлаа. Аав бид хоёр үлдсэн болохоор тэд гараад юу ярилцсаныг мэдсэнгүй, ээж ч юм хэлсэнгүй. Сүүлд аавын бие дээрдэж, чөлөөтэй ярихтайгаа болсон үед хэсгийн төлөөлөгч дахин ирэхэд аав “Гомдолгүй ээ” гэсэн ганц үг хэлээд явуулчхав. 

Аав ч тун удалгүй тэнхэрч, их сунгааны дараа гэхэд хүзүүн дээрээ аймшигтай урт хутганы сорвитой үлдсэнээс бусдаар уруул нь эдгэрч, бүргэдийнх шиг махир хамар нь өчүүхэн ч хугарсан шинжгүй харагдаж байлаа. 

Харин тэр явдлаас хойш орой болгон намайг дагуулж мордоод саахалт зусаж байсан дүүгийндээ очиж нэрмэл уудаг болов. Би гадаа хүүхдүүдтэй тамираа барагдтал барилдаж, аав төрсөн дүүтэйгээ морь ярин нэрмэл ууж дуусаад харих замдаа бид хоёр тар хийдэг байлаа. Нэгэн орой аавд уралдахыг хүсэхгүй байгаагаа хэлээд, 

– Базар ч ёстой л хулчгар эр юм даа. Ухаан алдчихсан хүнийг алах гээд нүдэж байдаг. Тэгээд бүр таны эрүүг заана гээд дэргэдээ цустай хутга тавьчихсан сууж байсан гэсэн шүү дээ гэв. Тэгтэл аав, 

– Тийм байлаа ч гэсэн хүн шүү дээ. Гэхдээ тэр үедээ Базар толгойгүй сүүдэр болчихсон байж л дээ.

– Толгойгүй сүүдэр гэж юу юм бэ? 

– Базар ч тэр, аав нь тэр толгойгүй сүүдэр төдий болсноос л тэр. Жинхэнэ эр хүн саруул ухаанаа хэзээ ч гээж болохгүй. Сүүдэр аятай бусдыг даган дуурайдаг, хэн нэгний гарын аяыг харж хөдөлдөг байж болно. Сул дорой, өчүүхэн, бутанд хярсан туулай шиг аймхай ч байж болно. Гэхдээ ухаанаа алдаж, толгойгүй болж л болохгүй. 

– Та их сунгаан дээр Базарыг ирж мэндлэхэд яагаад юу ч хэлэлгүй хөөрөг зөрүүлсэн юм бэ гэж асуухад аав огт түгдэрсэнгүйгээр, 

– Хулчгаруудад юу ч хэлээд нэмэргүй дээ гэж хариулав. 

II

Наадам болохоос хоёр хоногийн өмнө би морь хөлсөлж яваад өчүүхэн ширхэг чулуу ч үгүй, тэгш сайхан хөрстэй газар годройтоод уначхав. Морины хойд хоёр хөл агаар самардаж, хэчнээн амыг нь татсан ч тэр чигээрээ шороо тоос манарган жижигхэн гууны ирмэг рүү хөрвөөж билээ. Тэгэхэд манайх ар шилээрээ хэсэг модтой, энгэр бэл нь битүү хад асгаар дүүрсэн Хайлаастын урд хөндийд худаг бараадан зусаж байлаа. Гэр тойрон морио хөлсөлж явахад зүүн урд талын жалгын ирмэгээр орж морины уяа бүхэлдээ харагдахгүй болдог юм л даа. Яг тэнд ойчсон хэрэг. Толгой дүйнгэтэн эргэж байсан ч хүчлэн босох гэтэл морь урд хоёр хөлөөрөө өвдөг дээр гишгэчихсэн, яг л нохой хойшоо гэдийн суниахтай адил хачин жигтэй байрлалаар таг зогсчхоод хөдлөлгүй хэсэг болов. Гэнэт л ухасхийгээд давааны оройд хорж зогссон адуу өөд дэргүүлж одлоо. Босоод иртэл өрөөсөн гар янгинаж байна гэж жигтэйхэн. Тэгэвч уяа мориныхоо хөлсийг саатуулсандаа ихэд гэмшиж, өөрийгөө сул доройгоор дуудан үзэн ядсаар уяа руу гүйж хүрвэл аав, 

– Юу болов, морио яасан юм гэж зандрангуй дуугарлаа. 

– Харин жалгын ирмэг дээр уначихлаа гээд тонгойн гэмшиж зогстол ах над руу харснаа, 

– Хүүе, чиний гар тохойгоороо эргэчихсэн байна шүү дээ гэх нь тэр. Аав харснаа, 

– Ээ, элий минь, үе нь мултарчхаж гэснээ ах руу харж, – Чи яваад морийг нь бариад ир, бид хоёр бушуухан сумын төв бараадъя гэлээ. Манай суманд үйрсэн ясыг ч нужигнатал хэд дараад эвийг нь олж эдгээдэг Жав гэх мундаг бариач байсан билээ. Аав, бид хоёрыг цаг гаруй давхиулсаар сумын төвд ирэхэд бариач эзгүй байсан тул аргагүй эмнэлэг бараадав. Эмч нар эргэсэн гарыг минь хэвд нь оруулж чадсангүй. Яс нь гэмтсэн байж таарна гэснээр шохойдож байгаад битүү боож өглөө. 

Тэр орой өрөөсөн гар минь нэлдээ янгинаж өвдөөд, нойр хүрсэнгүй. Унтаа, сэрүүний завсар тарчилж хэвтэхэд морины хөл доогуур жалгын ирмэгээс хачин муухай зэвхий царайтай, сэгсийсэн үстэй амьтан чөдөр барьж гүйгээд морь бид хоёр дахин дахин унаж байна хэмээн зүүдэлж, шөнөжингөө хар дарлаа. 

Үүр цайхын алдад аав Жав гуайг дагуулан хүрч ирэв. Аав намайг өвчиндөө ёолон дэмийрч, хамаг хөлс нь цувж хэвтэхийг үзээд алгуурлалгүйгээр наадамд уралдах байсан хоёр морио ээлжилж сэлгэсээр Зосын голын найранд уригдан очоод байсан Жав гуайг авчирчээ. 

Гар минь өвдөхөө болиод харин хэсэг хугацаанд сойж явах шаардлагатай болов. Аав, бид хоёр уяаныхаа хойно гарч хазаар даран зүүрмэглэх морьдоо харан чимээгүй сууцгаалаа. Маргааш наадам болно. Гэтэл аав минь уралдах морьгүй, унаач ч үгүй болсон гэж бодохоос л цээжээр хөндүүр оргиж, уйлчих гээд болсонгүй тул доод уруулаа хазлан чимээгүй тэвчиж суулаа. Аав газраас хэсэг өвс таслан амандаа зууснаа, ер уйтгарласан шинжгүйгээр босож очоод намайг харсаар байхад хөлсөлж явахдаа унасан ухаа халзан морины хазаарыг мулт татаж, магнайг нь зөөлөн илбээд сул тавилаа. 

– Уралдах морь зөндөө байна. Гэхдээ хоёулаа энэ жил ухаа халзантайгаа наадамд мордохгүй нь дээ гэж аав хэлэв. 

– Гурван сунгаад түрүүлсэн шүү дээ, яагаад уралдахгүй гэж. Унаач олдоно, болохгүй бол ах зайдан уначихад болно биз дээ гэж уйлагнан дуугарлаа. 

Тэгтэл аав нэг их санаа алдсанаа өвс үмхлэн адууныхаа зүг гүйж яваа ухаа халзан морины хойноос харж зогссоноо, 

– Мориных нь хөл доогуур толгойгүй сүүдэр гүйчихжээ. Түүнээс биш юу боллоо гэж ухаан халзан нь босож ирээд өвдөг дээр нь гишгээд зогсож байх вэ дээ. Миний хүү харин маргааш саарал халзангаа унаж уралдана шүү, гар нь одоо гайгүй болсон байх ёстой. Хоёр хоноод л эдгэчихнэ гэж Жав гуай нь хэлсэн гэв. 

– Тийм шүү, миний гар эдгэчихсэн. Таныг морь унуулахгүй нь л гэж бодож байлаа. Би наадамд уралдахгүй байхаас л их айдаг. Хугархай гартай ч байсан уралдаж байвал хамгийн сайхан. Жинхэнэ эр хүмүүс ан хийдэггүй, харин хусуур сойзоо зэхэж хурдан хүлгийнхээ хөлсийг хусдаг, өвлийн жаврыг өлчиржиж давдаг шүү дээ. Наадамд уралдахгүй бол би маш их гомдоно, харамсана гэхэд аав дэргэд ирж толгойг минь илснээ, 

– Нээрэн л жинхэнэ эрчүүд тэгдэг шүү. Гэхдээ тэд харамсдаггүй, бас гомдоллодоггүй юм гэлээ.

III

Морь уралдана гэдэг жирийн хэрэг яавч биш. Гарааны зурхайгаас эргэх хурдан хүлгийн зүрх ганцхан эгшинд дөрвөн зуун удаа хүчтэй цохилдог тухай нэг номоос уншиж байсантай адил унаач хүүхдийн зүрх ч бас багадаа л дөрвөн зуун далан удаа нэг хормын дотор тийм хүчтэйгээр цохилдог гэж боддог байв. Манай морьд хэзээд зурхайгаас эргэхдээ салхинд гарч, саахалтын хэрийн зайтай арын морьдоосоо сугарч байсангүй. Урагш өнгийхөд дэлнээс бусад нь үл үзэгдэх битүү тоосон дунд үлдэж хоцрох агаад замаас холдож салхин талд нь гарч байж л морь бид хоёр агаар амьсгална. Тэгээд л их насны морьдын уралдааны зам, газрын уужууг дэнслэн бодож араас нь нэхэж эхэлнэ дээ. Урдаа яваа морьдыг салхин талаар нь гарч, бөөн бөөнөөр нь дайран өнгөрөхийн баяр жаргалыг гагцхүү хосгүй, онцгой гэх үгсээр л тодотгож болно. 

Барианы газар ойртох тусам араас нь нэхсээр үзүүрт зуузай холбон довтолгох морьдын ард ирлээ. Мориныхоо амыг жигдхэн тааруулж бариад чихийг нь ажиглахуй салхи хайчлан солбиж буйг нь үзээд цуцах шинжгүйд нь баярлаж нэг ташуур өгөөд үзтэл мөнөөх хэсэг морьдын хажуугаар зогсоо юм шиг дайран өнгөрөв. Намайг саарал халзантайгаа ийнхүү магнайлан ирэхэд аав инээмсэглэн угтаад мориныхоо духан дээр үнсэж, дараа нь миний хацрыг сахлаараа жирвэгэнүүлэн үнэрлэснээ өргөж буулгаад эмээлийг нь авч, хөлсийг нь хуссаар цаашилж одов. Хүмүүс ирж аавд баяр хүргэнэ. Би ээжийн авчирсан усаар нүүр, гараа угааж аваад хүйтэн, гаазтай ундаа гэдсээ дүүртэл залгиллаа. 

Орой нь морь цоллох үеэр аавыг согтуу байхад нь нүдэж орхисон мөнөөх үнэгэн хоншоорт Базар халамцуу давхин ирж баяр хүргээд, аавыг тэвэрч ухаангүй уйлж гарав. Аав ч хариу тэврээд дал мөрөн дээр нь алгадан тайвшруулж байлаа. Өөрт нь хэдий хүндэтгэлтэй хандах ёсгүйг ухаарч байсан боловч би тэдний тэврэлдэхийг үзээд жинхэнэ эрчүүдийн ёс ийм байдаг байх нь гэж санасан билээ. Хүн бусдад өш санаж, элдэв бузар хэргийн дараа нэгэндээ үгийн муухайг хэлж, занаж, зүхэж, насан туршаа эргэж уулзахгүй хэмээн өөртөө ангайлдаг ч гэлээ нэгэн нутаг усныхан, хамаатан садан, амраг хайртууд, тэр ч бүү хэл гар зөрүүлээд салсныхаа дараа огт санахгүй мартсан нэгэнтэйгээ ч урт замын хаа нэгтээ ширээний ард тухалцгаадаг ажээ. Тэр үед л харин заавал мэнд мэдэх хэрэгтэй. 

Базар халамцсандаа тэр үү хоёр нүднээс нь нулимс горхи шиг урсаж, аавд дахин дахин баяр хүргэх нь үнэхээр чин сэтгэлийн угаас хийж буй үйлдэл гэдэг нь баттай байлаа. Тэгтэл гэнэтхэн наадмын талбайн намхан сараалжин хашаан дээгүүр нэгэн морьтой эр хашхиран давхисаар орж ирлээ. Тэр гартаа бүдүүн тэнзэн ташуур далайж, зогсоо зайгүй уулгалан хашхирах нь тулаанд орж буй эртний дайчин эрсийг санагдуулна. Хүрэн буурал морь нь яах ийхийн зуургүй тугийн өмнө зогсоо аав, Базар хоёрын зүг салхи татуулан хүрэв. Мөнөөх эр  баярлаж хөөрсөн, халамцуу уйлж зогсоо Базарын толгой дээр тэнзэн ташуураа буулгаж орхих нь тэр. 

Залуус ч яах ийхийн зуургүй морьтой эрийг бүчин авч, ташуурыг нь булаагаад морийг нь хөтөлсөөр наадмын талбайгаас холдуулав. Арай ахимаг насны эрс ухаан алдан унасан уу, эсвээс бүр үхчихсэн үү бүү мэд, ямартаа ч бие нь сулбайн унжсан Базарыг дамжилсаар гол асрын цаагуур орлоо. Аав дуугүйхэн түрүү мориныхоо айрагнаас балгаж, саарал халзангийн магнай, зоо хондлойг мялаасныхаа дараа надад амсуулав. Би тэгэхэд нь аав руу бөхийн ойртоод, 

– Ах сая таны өшөөг авчихлаа шүү дээ гэлээ. 

Тэгэхэд аав над руу нэг их цоргисон харцаар тогтож ширтэхэд уургынх нь хуйв нүүрэн дундуур тасхийтэл ороолгоод авах шиг болж билээ. 

Орой нь ах бид хоёр адуу манахаар болов. Нар таширлах үеэр наадамд магнайлсан саарал халзан сүүдэр үнэрлэн сүргээ хошуучлан ус руу орж байлаа. Цаахнатай нь харагдах, зуны дэлгэр цагаар өдөржин наранд халсан элгэн хадат ухаа толгодын дээгүүр хүнд үүлс хөдөлгөөнгүй мэт царцахуй газар дөхөх наран цацраг тэднийг ягаавтар өнгөөр буджээ. Ах бид хоёр адуун сүргээ ч нэг, тэдгээр бог мал шиг хүнд үүлсийг ч тэр харан голын эрэг дээр сууцгаана. 

– Та яагаад Базарыг цохисон юм бэ? 

– Яадаг юм, харин азаар таарлаа. Наадамд ирэхгүй нь л гэж бодож байлаа шүү. 

– Та аавын өшөөг авч байгаа юм уу? 

– Аавыг ухаангүй байхад тэгтэл нь зодсон гэж бодохоор л уур хүрээд байсан юм. 

– Аавд баяр хүргэж уйлаад л байсан. Аав ч тэврээд аргадаж зогссон. 

– Худлаа, золигтож л байхгүй юу. Үнэгэн хоншоорт гэж нутгийнхан дууддагийг эрхбиш мэднэ биз дээ.

– Надад лав худлаа санагдаагүй гэж хэлээд ус руу орж буй адууныхаа зүг тогтон ширтлээ. Нэлээд цаахна Бүрдийн голын усанд хоёр ангир хөвж үзэгдэнэ. 

– Чиний дургүй хүрсэн үү гэж ах асуув. 

– Юунд тэр билээ. 

– Намайг Базарыг цохисонд… Базарыг ч гэж дээ, морио цоллуулж байхад чинь аав та хоёрын баяр хөөрийг бусниулсанд…

– Та ч олон хүний баяр хөөрийг үгүй хийсэн дээ.

– Гэхдээ би харамсахгүй байна.

– Яагаад? 

– Жинхэнэ эр хүн харамсдаггүй, гомдоллодоггүй юм. Болоод өнгөрсөн зүйл шүү дээ.

– Аав бас тэгж хэлдэг. Адуу уснаас гарч үүлсийн сүүдэрт дайруулсан хэдий ч үзүүрт нь жижигхэн жижигхэн шилэн бөмбөлөг шиг ус гялалзан харагдах нугын өвсийг омруугаараа зөөлөн шүргэж эвийлэх шиг болсноо тас татан хазалцгааж байлаа. 

– Уг нь дахиад ч цохих байсан юм. Даанч муу хүний сүг ганц цохиулаад уначихсан л даа. 

– Толгойгүй сүүдэр болчихсон хүн шүү дээ. 

– Тэр нь юу гэсэн үг юм. 

– Мэдэхгүй ээ, аав л тэгж хэлсэн гэж хэлээд би наадмын талбайн зүг харлаа. Аав зүүн сугандаа баярын бичгээ сугавчилчихсан уяачидтай тамхилж зогсоо нь үзэгдэнэ. Харин ээж хуушуур авахаар нэгэн машины дэргэж зогсож байлаа. 

– Базар яасан бол? гэж би асуув. 

– Тэр яадаг юм. Сайндаа тархи нь хөдлөө биз. Лавтай хагараагүй дэг. Ах нь харин ч зөөлхөн буулгасан юм. Аягүй бол чиний морины хөлд орооцолдож чамайг унагаадаг сүгийг энэ Базар л хараал жатгаараа хийсэн биз. Удамд нь хараалч байсан юм гэнэ лээ.

– Миний гар эдгэчихсэн дээ. Аавд баяр хүргээд уйлаад байсан нь үнэн сэтгэлээсээ л санагдсан. Гэхдээ л аавыг согтууд нь зодсоныг бодоход яалт ч үгүй хулчгар эр бололтой. Аав яагаад гомдолгүй гэсэн юм бол? Аавыг хүн танихааргүй болтол бялба нүдээд, хүзүүг нь хутгаар ярчихсан байсан шүү дээ.

– Харин тийм. Ёстой хулчгар эр. Болдог сон бол түмэн олны нүдэн дээр юу хийснийг хэлж орхихгүй юу гэж хэлээд ах гараа зангидан газар пидхийтэл цохив. Адуу голын цаадах толгойн энгэр ороож байлаа. 

Ах бид хоёр мордож гол руу очиж морио услав. Намайг эргэн харахад аав ээж хоёр ч мөн аль хэзээний шарга зүсмийн морь ижилсүүлэн уначихсан наашилж яваа үзэгдлээ. Голын усанд хөвж явсан хоёр ангир ч бас ойртон ирж байх шиг санагдана. Аавын өвөрт сонингийн цаас давхарлаж боосон, дөнгөж хайрсан халуун хуушуур байгаа гэж бодохоос гэнэт л хачин их өлссөнөө мэдрэв. Тэгээд, 

– Хулчгаруудад юу ч хэлээд нэмэргүй дээ гэж би ахад хэллээ.