“Ард” гэх үг “хар” гэх үгээс, “сайд” гэх үг “сайн” гэх үгээс үүсэлтэй

Орчин цагийн монгол хэлнээ идэвхтэй хэрэглэгдэж буй ‘ард’, ‘сайд’ гэх үг бий. Эдгээр үгийг утгыг сурвалжийн баримтаас үзвэл эрт үеийн монголчууд энгийн иргэнийг ганц тоонд ‘хар хүмүүн’ , олон тоонд ‘харад хүмүүс’ гэж, дээд язгуурын хүнийг ганц тоонд ‘сайн хүмүүн’ хэмээн тэмдэг нэрийг жинхэнэ нэртэй нь хамт тоогоор зохицуулан хэлдэг байжээ.

Харин хэрэглээний явцад ‘хүмүүс’ гэх жинхэнэ нэр нь хэлэгдэхгүй болж тодотгогч ‘ард’, ‘сайд’ гэх тэмдэг нэр нь олон тооны дагаврынхаа хамт жинхэнэ нэрийн утгатай үгс болон хувирсан байдаг.

Энэ талаар түүхч, манжич эрдэмтэн Л.Дэндэв гуайн өгүүлснээс үзвэл дундад зууны үед монголчуудын хууль цаазын бичигт нийгмийн давхаргыг гурван зэрэгт хувааж, нэгдүгээр зэрэгт, угсаа гарвальтай, мал хөрөнгөтэй баян хүнийг ‘сайн хүмүүн’ хэмээн нэрлэж, энэ сайн хүмүүсээс төр удирдах хүнийг сонгодог байсан гэжээ. (Дэндэв 2015: 120)

Дундад үеийн монгол хэлний баримт (Монголын нууц товчоо тэргүүт сурвалж)-аас үзэхэд “харан (энгийн хүн) тутхар (зарц), [haran tutqar-a]” хэмээх байдлаар тодотгуулагч үгтэйгээ тоогоор зохицон хэрэглэгдэж байсныг харж болно. Үүнээс үзэхэд ‘харан буюу аран’ гэх ‘энгийн иргэн’ гэх утгатай үг ‘тутхар’ буюу ‘зарц боол’ гэсэн утгатай үгтэй хоршин хэрэглэгдэж байсныг харж болно. Энэ тухай профессор Ш. Чоймаа жишээлэн дурдсан байдаг. (Чоймаа 2011: 18)

Харан (haran), аран (aran)-Орчин цагийн монгол хэлний ‘ард’ гэх үгийн дундад зууны үеийн монгол хэлний ганц тоог заах хэлбэр.

Иймээс монголчууд эрт цагт угсаа залгамжлан төрийн ажил хариуцаж ажилладаг хүнийг тэнгэрээс заяат ‘цагаан хүмүүн’ хэмээн нэрлэж, энгийн хүнийг цагааны эсрэг өнгөөр ганц тоонд ‘харан хүмүүн’, олон тоонд ‘харад хүмүүс’ гэж хэлдэг байжээ.

Дээрхээс үзэхэд тухайн үеийн монгол хэлнээ үгийн эхэнд х (h) гийгүүлэгчтэй хэлдэг байсан зарим үгийн х (h) гийгүүлэгчийг хожим гээж хэлдэг болсон учир ‘харад’ гэж хэлж байсан үгийг ‘арад’ гэж хэлэх болж улмаар энэ үгийг одоо үед шинэ үсгийг дүрмээр ‘ард’ гэж бичих болжээ. Гэтэл ‘харц’ энгийн иргэн гэх утгатай үгийн х (h) гийгүүлэгч нь хадгалагдан үлдсэн байдаг. (Самбуудорж, 2020: 143-144)

Өнөө цагийн монгол хэлний‘харц ард’ гэх үг холбоо үг угтаа монгол хэлний хоёр өөр үед хэрэглэгдэж өөр өөр хэлбэрийг олж, нэг гаралтай хоёр үг хоршин хэрэглэгдэх болсон сонирхолтой үзэгдлийн нэгэн жишээ юм.

Тэгэхээр “ард” гэдэг үг бол угтаа “энгийн иргэд” гэсэн утгатай боловч орчин цагийн монгол хэлнээ “иргэн, хүн” гэсэн ганц тооны утгаар мөн хэрэглэгддэгээс “ард+ууд” гэх олон тооны давхар дагавартай хэлбэр түгээмэл хэрэглэгдэх болсон байна.

Эх сурвалж: Самбуудорж О., Үгийн эртний язгуур болон утгыг дагавар бүтээврээр эгнээ үүсгэн судлах асуудалд. Хэл зохиол судлал. 2016. IX (41) боть. 5-17.